نادر صدیقی
عمر بانکداری مدرن در ایران اندکی بیش از یکصد و سی سال است و نخستین بانک در ایران به مفهوم امروزی آن با نام “بانک جدید شرق – بانک اورینتال” که یک نهاد مالی انگلیسی بود، پا گرفت. عمر این بانک برغم گسترش سریع و ایجاد شعبه هائی در شهرهای بزرگ و مهم ایران بسیار کوتاه بود و حدود دو سال بعد، “بانک شاهنشاهی ایران” با سرمایه‌گذاری “بارون جولیوس دو رویتر” جانشین آن شد و تمام دارایی‌های منقول و غیر منقول بانک جدید شرق را خرید.
نقش بانک شاهنشاهی در امور مالی و بازرگانی ایران و منطقه و از آن جمله سهم آن در جنگ جهانی دوم و خدماتش به ارتش بریتانیا در ایران و عراق و سرانجام سرنوشت نهایی این بانک تا کنون در هیچ کتابی مانند آنچه در کتاب کوچکی، نوشته دوست پژوهشگرم روبرت بامبان آمده بازتاب نداشته است.
جذابیت کتاب دکتر بامبان بخاطر مدارک مستند و یگانه ای است که نظیر آنها را من در کتابهای مشابه دیگر ندیده ام و این امتیاز به دلیل نقش خانواده پدری او در پاگرفتن و فعالیت های بانک شاهنشاهی ایران و مدارک مستندی است که بخشی از سندهای فرهنگی این خانواده بشمار می رود و روبرت بخوبی از آنها نگهداری کرده است.
جورج مک بامبان (۱۹۱۵ – ۱۸۵۲) جد پدری روبرت بامبان نخستین عضو این خانواده بود که بعنوان اولین نماینده بانک شاهی در اصفهان برگزیده شد و بمدت چهل سال تا هنگام مرگش براثر حادثه ای، این مقام را عهده دار بود. سپس فرزند او هوانس مگردیج “مک” بامبان ( ۱۸۷۷- ۱۹۵۵ ) پدربزرگ روبرت به همکاری دعوت شد که از سال ۱۸۹۴ تا ۱۹۴۲ میلادی بمدت ۴۸ سال عضو بانک شاهی در اصفهان بود. سومین عضو خانواده، پدر روبرت با نام جانی مگردیج (۱۹۹۰ – ۱۹۰۸) بود که تا آخرین سالهای فعالیت بانک از مدیران ارشد آن بشمار می رفت. البته عنوان بانک پس از چندی و با دگرگونی‌های سیاسی و انتقال قانونی سلسله پادشاهی از قاجار به پهلوی به بانک “ایران و خاورمیانه” تغییر پیدا کرد و سرانجام پس از انقلاب اسلامی، حکومت جدید، بانک ایران و خاورمیانه را هم تعطیل کرد.
کتاب “نگاهی دگر، تاریخ مختصر بانک شاهی در ایران” دارای نکات تاریخی ارزشمندی است که آنرا نسبت به کتابهای مشابه دیگر ممتاز می کند. از جمله تاکید بر نقش ارمن های جلفای اصفهان و هندوستان در ورود امپراتوری بریتانیا به شبه قاره هند است.
دکتر بامبان می نویسد:«…ورود انگلیسی ها به هند بدون کمک ارامنه امکان پذیر نبود. برای این که مانع اصلی ورود انگلستان به هند برطرف گردد، تجار و نظامیان ارمنی هند و جلفای اصفهان، هندوها را قانع کردند که انگلیسی‌ها ارامنه ای هستند که به یک زبان دیگر صحبت میکنند. این روند مورد پسند قرار گرفت و پای انگلستان به هندوستان باز شد و از آنجا که انگلیسی‌ها نیز دوستان خود را فراموش نمی کنند، متقابلا کارهای سازنده و مفیدی [برای ارامنه] انجام دادند و…. نهادهای انگلیسی در ایران، همیشه به هنگام استخدام کارمندان محلی توجه خاصی نسبت به ارامنه مبذول می داشتند».
در این کتاب، اضافه بر تاریخچه و فعالیت های بانک جدید شرق، بانک شاهنشاهی و بانک ایران و خاورمیانه نکات پراکنده ولی جالبی نیز از سرگذشت ورود بانکداری مدرن به ایران و تلاش های رجال ایراندوست دوره میانی سلسله قاجار و بویژه دروه ناصری آمده است.
عکس های تاریخی از مدیران بانک، نشست های سالانه با ذکر نامها و تاریخ دقیق رویدادها و اسکناس های عهد ناصرالدین شاه با ارزشهای متفاوت یک تومان، ده تومان، بیست تومان و… از دیگر ویژگی های کتاب دکتر بامبان است که بخش های کوتاهی از پاگرفتن سایر بانکها مانند بانک استقراضی و پیشرفت صنعت بانکداری در ایران را هم شامل می شود.
کتاب اگرچه کوچک است ولی به اختصار بیوگرافی مدیران و گردانندگان نخستین بانکهای مدرن ایران را دربر می‌گیرد و اشاره هایی نیز به اقدامات دولت بریتانیا در پاگرفتن و تقویت بانک شاهی دارد. به لطف چنین نکاتی است که خواننده تصویری کلی ولی گویا در باره مراحل ظهور و فعالیت صنعت بانکداری در ایران دریافت می کند و با این جنبه تاریخ معاصر کشور آشنا می شود.
نویسنده انتقادهای گزنده‌ای نیز به دوران پس از استقرار رژیم جمهوری اسلامی دارد و یکی از دلائل سقوط اقتصادی و بی ارزش شدن پول ملی ایران را مدیریت نالایق و سپردن امور بانکی به افراد ناشایست می داند.
کتاب «نگاهی دگر، تاریخ مختصر بانک شاهی در ایران» بفارسی، با چاپ نفیس، حروف درشت با عکس های زیبا و تاریخی در ۸۴ صفحه منتشر شده و دکتر بامبان در آخرین صفحه با تاکید این عبارت را درج کرده است:
(این کتاب برای فروش نمی باشد)!
ایکاش این دوست پژوهشگرم دست کم متن کامل کتاب را در اینترنت می گذاشت تا مورد استفاده و استناد علاقمندان قرار گیرد.