پروفسور فضل الله رضا، صد ساله شد، یک نگاه سطحی به کارنامه ی درخشان آن بزرگوار خبر می دهد از کشفیات و تحقیقات علمی جهانی او، تألیفات گسترده ی ادبی و مقاله ها و سخنرانی هاشان حال آنکه به قول زنده یاد محمدعلی جمال زاده داستان نویس راهگشا و بدعت گذار: «اگر در تمام عمر فقط مقاله ی «قاضی بست» را نوشته بود (که من سه بار خوانده ام) دین خویش را به ایران ادا کرده بود».
من بارها خواستم از همان روزهای تولد این فرصت را مغتنم شمارم برای نوشتن یکی دو صفحه از زندگانی پربار و غنی این بزرگمرد یگانه با این که تألیفات این بزرگوار (البته نه تألیفات و مقاله های این دانشی مرد بزرگ) را با تامل خوانده بودم و یکی دو کتاب و سه چهار مقاله تحلیلی را از شاهنامه، بارها، از نوشتن آنگونه که حق حکم می کند درمیماندم تا اینکه نوشتار مشروح دکتر علی مشائی (از اتاوا) را در فصلنامه ی ره آورد خواندم و دیدم نویسنده «نکته هایی ژرف، پرمایه و منحصر به فرد از نوشته ها و سخنرانی های علمی و ادبی پرفسور رضا را در معرض دید قرار داده است» و او را «آن چنان که محافل علمی و ادبی می شناسند معرفی» کرده است. از اینرو برآن شدم که مقاله ی جامع این شخصیت علمی و آگاه را در یک صفحه نقل کنم. دکتر مشایی می نویسد:
«پروفسور رضا در طول زندگی پربار خویش دارای آثار فراوان و کشفیات و تألیفات جهانی و گسترده ست تحقیقات و دست آوردهای علمی وی بسیار زیاد است به قسمی که به نظر می رسد کمتر کسی در طول زندگی خویش قادر است چنین سهم بزرگی در گسترش علم و ادب داشته باشد. در زمینه ی ادبی، وی گوی سبقت را از بسیاری از نویسندگان و ادیبان دیگر ربوده است، به نظر مؤلف آثار وی بسیار سازنده، اختصاصی، پرمایه و خردگراست وی کوشش نموده است تا رگه های تجلی را در هنر ادبی القا کند اصطلاحات علمی در نوشته های وی فراوان یافت می شود چون او ریاضیات مدرن و تئوری انفرماتیک را پایه های گفته های ادبی خویش قرار داده است لذا تألیفات ادبی وی، پلی بین علم مدرن و هنر و ادب پارسی است …….. او در جستجوی علم و دانش ماه ها رنج و خستگی و خطرات سفر زمینی و دریایی را به جان خریده است تا در یکی از دانشگاه های معتبر دنیا ادامه ی تحصیل دهد وی درجه ی دکتری و مهندسی برق را از «پلی تکنیک» نیویورک در سال 1950 (65 سال پیش) دریافت می کند سپس شروع به تدریس در دانشگاه های مختلف آمریکا از جمله MIT می کند.
در سال 1961 (51 سال پیش) اولین کتاب در «تئوری انفرماتیک» در جهان را در آمریکا به چاپ می رساند(به گفته ی پروفسور کینگ – دانشگاه امپریال کالج لندن – انگلستان) وی هرگز در این زمینه ی علمی اقدام به تحصیلات آکادمیک ننموده و محتویات این کتاب از طریق خودآموزی و با استفاده از قدرت خردگرای فوق العاده ذاتی او کسب و جمع آوری شده است نامبرده کتاب مذکور را خود به تنهایی تألیف و به متخصصان علاقمند در جهان اهدا کرده است. این کتاب مجموعه ی دهها مقاله نو و روش های تازه در ارتباطات Communications است». این کتاب به چند زبان زنده ی دیگر از جمله فرانسه، روسی، ژاپنی، رومانی، چکوسلواکی، مجاری، دانمارکی و اسپانیایی ترجمه شده و به عنوان کتاب درسی در این کشورها مورد استفاده قرار گرفته است نکته قابل توجه این است که این کتاب هرگز به فارسی برگردانده نشده و در هیچ مقطعی در آموزشگاههای ایران مورد استفاده قرار نگرفته است. سئوال اینست که آیا همه ی این کشورها، علاوه بر کشورهای انگلیسی زبان که از این گوهر تابناک بهره گرفته اند در اشتباهند یا این که ما ایرانیها به مقتضیات خصوصی و زمانی از علم گریزانیم؟
کتاب «تئوری انفورماتیک» پروفسور رضا شهرت جهانی کسب می کند به قسمی که وی مطلوب و مورد توجه دولت های مختلف در اروپا و کانادا و … قرار می گیرد و از او دعوت به همکاری در دانشگاههای مختلف جهانی می شود و کشورهای سویس، سوئد، دانمارک و کانادا به او پیشنهاد اعطای شهروندی افتخاری می کنند ولی از آن جایی که رشته ی فکرش به خاک ایران و مردم محروم آن بسته است، شهروندی هیچ کدام از این کشورها را نمی پذیرند ولی در اغلب دانشگاههای بزرگ دنیا از جمله MIT در آمریکا Concord و McGill در کانادا و دانشگاههای پاریس و زوریخ در فرانسه و سوئیس و کالج سلطنتی دانمارک تدریس کرده و دانشجویان و متخصصان با استعدادی را پرورش داده است از آن جمله می توان به گسترش تئوری Kalman Filter توسط Kalman اشاره کرد.
کتاب ارزنده و ارزشمند دیگر پروفسور رضا به نام «فضاهای خطی» در مهندسی راهگشای کاربردهای کامپیوتری است این کتاب پرمحتوی در سال 1971 (44 سال پیش) در نیویورک به چاپ رسید…
…. من وارد جزئیات این کتاب نمی شوم ولی از آنجا که خود رساله ی دکتری خویش را در مهندسی مکانیک روی آن بنا نهادم به اختصار می گویم که این کتاب ذهن مرا روشن کرد و مطالعه ی آن را به دانشجویان و عموم متخصصین که در میدان اندیشه های علمی و ریاضی هستند توصیه می کنم این کتاب فضاهای بی نهایت و محدود را در مطالعات تئوریک و محاسبات تقریبی و هم جنس ارتباط فضاهای محدود را با فضاهای بی نهایت تشریح می کند. در میان فضاهای تعریف شده پروفسور رضا علاقه ی فراوانی به فضاهای هیلبرت Hilbertدارد (که البته این هم دلیل علمی دارد) و من نیز از این فضاهای هیلبرت در رشته مهندسی مکانیک استفاده شایانی کرده ام.
در این جا هدف شرح و تفسیر ریاضی نیست بلکه قابل ذکر است که استاد رضا بسیار ماهرانه فضاهای هیلبرت و اصطلاحات تئوری انفورماتیک مانند دیجیتال «گسسته» و «پیوسته» را در ادبیات فارسی به کار گرفته است به نظر مؤلف کمتر کسی قادر است با چنین مهارت ادبیات فارسی را با دانش و خردگرایی درآمیزد که خواننده را مجذوب نوشته ی خویش می سازد و سبقت فکری وی چنان گسترده است که گویی فضای بی نهایت را لمس می کند.
دو کتاب دیگر به زبان انگلیسی و صدها مقاله برجسته دیگر فضای علمی پروفسور رضا را احاطه کرده است کتاب های دیگر در زمینه ی هندسه، مخابرات و غیره به زبان فارسی هم از این استاد بزرگ به یادگار مانده است.
پروفسور رضا یک عالم است. دانش وی به ژرفا می رود تا جلوه هایی از حقیقت را در معرض بینش علاقمندان قرار دهد او خود در جایی از مولانا نقل می کند:
زین قدح های صور کم باش مست/ تا نگردی بت تراش و بت پرست
از قدح های صور بگذر مایست/ باده در جام است لیک از جام نیست
استاد رضا در صفحه ی اول کتاب «فضاهای خطی در مهندسی» این جمله را نوشته است:
«تقدیم به مردم ایران، سرزمین اجدادی من که دست آوردهای فرهنگی آن زندگی مرا پربار کرد و در انجام این کار مرا تشویق نمودند». این چنین او زندگی خویش را در گرو ادب و فرهنگ ایران می داند. وی در سال 1386 شمسی طی یک سخنرانی در ایران اظهار داشت: « من از خمخانه ی ادب پارسی و فرهنگ ایران به کاخ رفیع علم و معرفت راه یافتم» هم چنین او می گوید: «از کلک بی تاب و زبان ناشکیبا و جیب پیراهنم پیداست که در بازار معرفت کم تر متاعی گرانقدرتر از گوهر ادب و فرهنگ پارسی شناخته ام» او کلید گنج خانه ی معارف و فرهنگ ایران را زبان پارسی می داند و آن را به عنوان عامل مهم پیوند ملی ایرانیان پراکنده در سراسر جهان و مفاد استقلال کشور معرفی می کند:
خوبان پارسی گو، بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت پیران پارسا را (حافظ)
در زمینه ادب پارسی نیز پروفسور رضا پیشرفتی قابل ستایش همگام با سیر در علوم ریاضی و مهندسی نموده است وی صاحب صدها مقاله ی ادبی است که می توان عناوین شماری از آنها و کتابهای منتشر شده ی وی از جمله راز آفرینش، حدیث آرزومندی ، برگ بی برگی، مهجوری و مشتاقی، نگاهی به خیام، نقدها را بود آیا که عیاری گیرند، دیدها و اندیشه ها، نگاهی به شاهنامه، نگاهی به شعر سنتی و امروز ایران و غیره نام برد.
جهت آشنایی با مقالات پرمحتوای علمی و ادبی پروفسور رضا سالها وقت و توانایی بسیار لازم است.
پروفسور رضا با فکر ریزبین و ظریف خویش نشان داده است که حافظ و شاعران و فلاسفه ی دیگر نظیر او در ژرفای اندیشه ی گسترده خویش حدود و مفهوم بی نهایت ها را لمس می کرده اند یه قول این استاد اگر حافظ امروز به مدارس ریاضی کشورهای غربی می آمد او را در طبقه ی دانشجویان ریاضی محض (تئوری) قرار می دادند لازم به ذکر است که در همین مقوله سعدی و فردوسی دارای افکار و گفته های مشابه با ریاضیات کاربردی اند.
مقاله ی برجسته ی «حافظ و تفکر ریاضی» او نشان می دهد که اندیشه های فلاسفه ی بزرگ، از علوم نظری و عملی ریشه می گیرند مؤلف این مقاله نیز مقدمه ای بر آن نوشته است که از گفته های گالیله، خیام، اندره دومونی، رودکی و پروفسور رضا الهام گرفته است زبان این ارتباط ریاضیات انتخاب شده است زیرا این زبان به صراحت ما را به مقصود می رساند در جایی پروفسور رضا می گوید: «خرد محض که پایگاه معرفت ریاضی و علمی است برمدار احساسات و خواست ها نمی گردد» او می گوید: «در ذهن حافظ رگه های فکر انتزاعی که از نشانه های اصل تفکر داشتن به ویژه اهل ریاضی است دیده می شود».